Raport Postępy Polski w zakresie zwalczania prania pieniędzy według MONEYVAL 2024

Pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu to jedne z najpoważniejszych zagrożeń dla globalnej stabilności finansowej. Organizacje przestępcze wykorzystują coraz bardziej wyrafinowane metody, aby ukryć swoje nielegalne dochody i finansować działalność terrorystyczną. Dlatego też skuteczne systemy przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (AML/CFT) są kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego.

W październiku 2024 roku Komitet Ekspertów ds. Oceny Środków Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu (MONEYVAL) opublikował drugi uzupełniający raport z oceny zgodności technicznej Polski z rekomendacjami Grupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF – Financial Action Task Force). Dokument ten stanowi cenne źródło wiedzy o stanie wdrożenia zaleceń FATF w Polsce i wskazuje na obszary wymagające dalszych działań.

W niniejszym artykule dokonam szczegółowej analizy raportu MONEYVAL, koncentrując się na jego głównych wnioskach i rekomendacjach.

Polska pod oceną MONEYVAL – jak wypadamy na tle innych krajów?

MONEYVAL to stały organ monitorujący Rady Europy, odpowiedzialny za ocenę zgodności państw członkowskich z międzynarodowymi standardami AML/CFT. Proces oceny opiera się na szczegółowej analizie ram prawnych, instytucjonalnych i operacyjnych danego kraju, a także na wizytach studyjnych i rozmowach z przedstawicielami władz i sektora prywatnego.

Raport MONEYVAL ocenia Polskę pod kątem 40 rekomendacji FATF, przyznając krajowi ocenę „w dużej mierze zgodny” (LC) dla większości z nich. Oznacza to, że Polska poczyniła znaczące postępy w usprawnianiu swojego systemu AML/CFT, jednak nadal istnieją obszary wymagające poprawy.

W październiku 2024 r. Polska otrzymała re-ratingi w zakresie zgodności technicznej (TC) z zaleceniami FATF:

• Zalecenie 1 (Ocena ryzyka i stosowanie podejścia opartego na ocenie ryzyka): podniesiono z „częściowo zgodny” (PC) na „w dużym stopniu zgodny” (LC).
• Zalecenie 33 (Statystyki): podniesiono z „częściowo zgodny” (PC) na „w pełni zgodny” (C).

Oznacza to, że MONEYVAL uznał, iż Polska poczyniła postępy w adresowaniu niedociągnięć w tych obszarach. W przypadku zaleceń 15 i 26 Polska wnioskowała o ponowną ocenę, ale nie uzyskała podwyższenia ocen.

W porównaniu z innymi państwami ocenianymi przez MONEYVAL, Polska plasuje się w czołówce. Nasz system AML/CFT jest stosunkowo dobrze rozwinięty i skuteczny, jednak nie możemy spocząć na laurach.

Jakie działania podjęto w celu zwiększenia skuteczności nadzoru nad instytucjami finansowymi w kontekście AML/CFT?

W celu zwiększenia skuteczności nadzoru nad instytucjami finansowymi, Polska podjęła następujące działania:

• Wprowadzono nowe wymogi rejestracyjne dla instytucji pożyczkowych, które nie są bankami. Od stycznia 2024 r. instytucje te muszą spełniać wymogi określone w art. 59a ustawy o kredycie konsumenckim, w tym wymogi kapitałowe i posiadanie rady nadzorczej, aby mogły zostać zarejestrowane. UKNF (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego) odmawia rejestracji lub usuwa z rejestru, jeśli te wymogi nie są spełnione.
• Wzmocniono metodologie oceny ryzyka UKNF i NBP (Narodowy Bank Polski). UKNF posiada narzędzie do oceny ryzyka (ORION), które ma na celu ocenę narażenia instytucji obowiązanych na ryzyko prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Metryka ryzyka została ulepszona, aby lepiej oceniać ryzyko, uwzględniając różne źródła informacji, takie jak kwestionariusze i wyniki procesu oceny nadzorczej banku, kwartalne raporty AML/CFT, system IT Izby Rozliczeniowej, baza danych negatywnych informacji UKNF oraz wyniki kontroli UKNF. NBP zaktualizował swoją metodologię w 2022 r., aby lepiej oceniać ryzyko, biorąc pod uwagę nowe czynniki ryzyka.
• Wprowadzono dodatkowe oceny przydatności dla członków zarządu i rady nadzorczej banków. Członkowie zarządu i rady nadzorczej banków podlegają testowi reputacji, uczciwości i rzetelności. Powołanie prezesa i członków zarządu banku wymaga zgody UKNF. UKNF może odmówić zgody, jeśli kryteria nie są spełnione. Dodatkowo, członkowie zarządu i rady nadzorczej banków (na zasadzie ad-hoc, dotychczas tylko w odniesieniu do istotnych banków) podlegają wtórnej ocenie przydatności przez UKNF po ich powołaniu.
• GIIF wydaje wytyczne dla innych organów nadzoru dotyczące podejścia do nadzoru, jakie powinny przyjąć. GIIF wydaje roczne wytyczne określające częstotliwość kontroli na miejscu dla każdego poziomu ryzyka.

Mocne strony polskiego systemu AML/CFT

Raport MONEYVAL podkreśla szereg mocnych stron polskiego systemu AML/CFT. Należą do nich:

• Skuteczne działania GIIF: Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF) odgrywa kluczową rolę w zwalczaniu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu w Polsce. GIIF zbiera i analizuje zgłoszenia o podejrzanych transakcjach, prowadzi kontrole instytucji zobowiązanych i współpracuje z organami ścigania. Raport MONEYVAL wskazuje, że GIIF skutecznie identyfikuje i ściga przestępstwa związane z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu.
• Rozwój systemów informatycznych: Polskie organy odpowiedzialne za AML/CFT korzystają z nowoczesnych systemów informatycznych, które umożliwiają im skuteczną analizę ryzyka i monitorowanie transakcji. Przykładem takiego systemu jest PROK-SYS, zintegrowany system informatyczny Prokuratury, który gromadzi dane o zajęciach mienia i postępowaniach z zakresu prawa wzajemnej pomocy prawnej.
• Współpraca między organami: W Polsce istnieje dobrze funkcjonujący system współpracy między GIIF, Urzędem Komisji Nadzoru Finansowego (UKNF), Narodowym Bankiem Polskim (NBP) i Prokuraturą. W raporcie MONEYVAL podkreśla się znaczenie tej współpracy dla skutecznego zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.

Obszary wymagające poprawy według raportu MONEYVAL

Pomimo znaczących postępów, raport MONEYVAL identyfikuje również obszary, w których polski system AML/CFT wymaga dalszych usprawnień. Należą do nich:

• Luki w regulacjach dotyczących dostawców usług związanych z wirtualnymi aktywami VASP: Polski system prawny nie w pełni uwzględnia specyfiki wirtualnych aktywów (VA) i dostawców usług związanych z wirtualnymi aktywami (VASP). Raport MONEYVAL wskazuje na konieczność wprowadzenia bardziej precyzyjnych definicji i wymogów dotyczących VASP, w celu ograniczenia ryzyka wykorzystania ich do prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.
• Niedostateczne uwzględnienie ryzyka związanego z nowymi technologiami: Dynamiczny rozwój nowych technologii stwarza nowe wyzwania dla systemów AML/CFT. Raport MONEYVAL zaleca Polsce większe zaangażowanie w monitorowanie nowych trendów i rozwiązań technologicznych, a także w opracowywanie adekwatnych metod zaradczych.
• Konieczność wzmocnienia nadzoru nad instytucjami finansowymi: Raport MONEYVAL wskazuje na pewne luki w nadzorze nad niektórymi typami instytucji finansowych, np. firmami faktoringowymi. Zaleca się wzmocnienie nadzoru i wprowadzenie bardziej rygorystycznych wymogów w celu zapobiegania wykorzystaniu tych instytucji do prania pieniędzy.

Niedociągnięcia, które nadal wpływają na skuteczność nadzoru

Raport MONEYVAL identyfikuje niedociągnięcia, które nadal wpływają na skuteczność nadzoru nad instytucjami finansowymi w Polsce. Pomimo podjętych działań mających na celu wzmocnienie nadzoru, wciąż istnieją obszary wymagające poprawy.

Oto główne niedociągnięcia wskazane w raporcie:

• Brak wymogu uwzględniania wyższego ryzyka zidentyfikowanego w Krajowej Ocenie Ryzyka. Instytucje obowiązane nie są zobowiązane do uwzględniania wyższego ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu zidentyfikowanego w krajowej ocenie ryzyka ani do włączania informacji o tym ryzyku do swoich ocen ryzyka.
• Brak zgodności ocen ryzyka instytucji obowiązanych z Krajowej Oceny Ryzyka. Ocena ryzyka przeprowadzana przez instytucje obowiązane nie musi być zgodna z krajową oceną ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.
• Niejednoznaczność kryteriów niskiego ryzyka. Nie wszystkie okoliczności określone w art. 42 ust. 2 ustawy o AML/CFT, jako przykładowa lista możliwych kryteriów niskiego ryzyka, są zgodne z krajową oceną ryzyka.
• Mniej kompleksowe podejście GIIF. Podejście Generalnego Inspektora Informacji Finansowej do nadzoru nad instytucjami płatniczymi jest mniej kompleksowe niż podejście Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego (UKNF).
• Brak szczegółowości metodologii nadzoru. Metodologie UKNF, GIIF i Narodowego Banku Polskiego (NBP) nie wyszczególniają intensywności nadzoru, chociaż czynniki ryzyka stanowią część zaangażowania nadzorczego w praktyce.
• Brak polityki przeglądu ryzyka w GIIF. W GIIF brakuje pisemnej polityki lub procedury w odniesieniu do częstotliwości przeglądu oceny ryzyka instytucji finansowej.
• Niejasne przepisy dotyczące usług w zakresie przekazów pieniężnych (Value Transfer Providers). Value Transfer Providers nie są wyraźnie uwzględnieni w ramach prawnych jako niezależne podmioty zobowiązane.
• Niepełne regulacje dotyczące innych instytucji finansowych. Inne typy instytucji finansowych (np. firmy faktoringowe) są zobowiązane do rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym tylko wtedy, gdy prowadzą działalność w formie korporacyjnej.

W raporcie podkreślono również, że istnieją pewne luki w przepisach dotyczących zapobiegania wchodzeniu przestępców i ich wspólników w posiadanie lub kontrolowanie instytucji finansowych. Dodatkowo, przepisy dotyczące testowania uczciwości i rzetelności członków zarządu i rady nadzorczej banków nie w pełni obejmują powiązania z przestępcami.

Głos sektora prywatnego – perspektywa instytucji zobowiązanych

Raport MONEYVAL koncentruje się głównie na działaniach rządu i organów nadzorczych. Warto jednak zastanowić się nad perspektywą instytucji zobowiązanych, które ponoszą bezpośrednie koszty wdrożenia wymogów AML/CFT.

Badania i ankiety przeprowadzane wśród instytucji zobowiązanych wskazują, że często borykają się one z nadmierną biurokracją i kosztami związanymi z przestrzeganiem przepisów AML/CFT. Zdarzają się też sytuacje, w których wymogi te są postrzegane jako nadmiernie uciążliwe i hamujące rozwój biznesu.

Ważne jest, aby w procesie usprawniania systemu AML/CFT uwzględnić głos sektora prywatnego. Konieczny jest dialog pomiędzy władzami a instytucjami zobowiązanymi, aby znaleźć rozwiązania, które będą zarówno skuteczne w zwalczaniu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, jak i akceptowalne dla przedsiębiorców.

Rekomendacje MONEYVAL dla Polski – co dalej?

Raport MONEYVAL zawiera szereg rekomendacji dla Polski, które mają na celu dalsze usprawnienie systemu AML/CFT. Najważniejsze z nich to:

• Uzupełnienie luk w przepisach dotyczących VASP: Konieczne jest wprowadzenie bardziej precyzyjnych definicji i wymogów dotyczących VASP, w celu ograniczenia ryzyka wykorzystania ich do prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.
• Wzmocnienie nadzoru nad instytucjami finansowymi: Należy zwrócić szczególną uwagę na sektory narażone na wyższe ryzyko prania pieniędzy, takie jak np. faktoring.
• Zwiększenie skuteczności sankcji za naruszenie przepisów AML/CFT: Należy rozważyć zwiększenie wysokości kar za naruszenia przepisów AML/CFT, aby zwiększyć ich efektywność odstraszającą.

Aby wprowadzić te zalecenia w życie, konieczna będzie kooperacja pomiędzy różnymi ministerstwami oraz rozmowy z sektorem prywatnym.

Podsumowanie

Skuteczny system AML/CFT jest niezbędny dla zapewnienia bezpieczeństwa gospodarczego i społecznego Polski. Raport MONEYVAL pokazuje, że Polska poczyniła znaczące postępy w tym zakresie, jednak nadal istnieją obszary wymagające poprawy. Wdrożenie rekomendacji MONEYVAL pozwoli Polsce stać się liderem w regionie w zakresie zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu.

Słownik kluczowych terminów:

• AML/CFT: Skrót od Anti-Money Laundering and Countering the Financing of Terrorism (Przeciwdziałanie Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu). Odnosi się do zestawu przepisów, regulacji i procedur mających na celu zapobieganie wykorzystywaniu systemu finansowego do ukrywania nielegalnych dochodów lub finansowania działalności terrorystycznej.
• MONEYVAL: Komitet Ekspertów ds. Oceny Środków Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu. Stały organ monitorujący Rady Europy, odpowiedzialny za ocenę zgodności państw członkowskich z międzynarodowymi standardami AML/CFT.
• FATF (Financial Action Task Force): Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy. Międzyrządowy organ ustanawiający międzynarodowe standardy w zakresie AML/CFT.
• Rekomendacje FATF: 40 zaleceń ustanowionych przez FATF, stanowiących międzynarodowy standard w walce z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. Państwa członkowskie FATF i innych organizacji monitorujących (jak MONEYVAL) są oceniane pod kątem ich zgodności z tymi zaleceniami.
• Wzajemna ocena (MER – Mutual Evaluation Report): Proces, w ramach którego MONEYVAL lub FATF oceniają system AML/CFT danego kraju pod kątem jego zgodności technicznej z Zaleceniami FATF i skuteczności wdrożenia. Raport MER zawiera szczegółową analizę i oceny.
• Raport uzupełniający/wzmocniony monitorujący: Okresowe sprawozdania składane przez kraje po publikacji raportu z wzajemnej oceny, mające na celu przedstawienie postępów w usuwaniu zidentyfikowanych niedociągnięć.
• Zgodność techniczna (TC – Technical Compliance): Ocena, w jakim stopniu ramy prawne i instytucjonalne kraju są zgodne z wymaganiami Zalecań FATF. Oceny to: C (w pełni zgodny), LC (w dużym stopniu zgodny), PC (częściowo zgodny), NC (niezgodny).
• Re-rating: Ponowna ocena zgodności technicznej z konkretnym Zaleceniem FATF po wdrożeniu zmian w celu usunięcia zidentyfikowanych niedociągnięć.
• Krajowa ocena ryzyka (National Risk Assessment): Proces przeprowadzany przez kraj w celu identyfikacji i oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, z którym się styka. Stanowi podstawę do wdrożenia podejścia opartego na ryzyku w systemie AML/CFT.
• Podejście oparte na ryzyku (Risk-Based Approach): System AML/CFT, w którym środki zapobiegawcze i nadzorcze są stosowane proporcjonalnie do zidentyfikowanego ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Oznacza to, że większe zasoby są kierowane do obszarów o wyższym ryzyku.
• Wzmocniona należyta staranność wobec klienta (EDD – Enhanced Due Diligence): Zestaw dodatkowych środków należytej staranności stosowanych wobec klientów lub transakcji o wyższym ryzyku prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.
• Instytucje obowiązane: Podmioty (np. banki, instytucje płatnicze, notariusze, adwokaci, dostawcy usług w zakresie wirtualnych aktywów), które są zobowiązane do przestrzegania przepisów AML/CFT, w tym stosowania należytej staranności wobec klienta, monitorowania transakcji i zgłaszania podejrzanych transakcji.
• VASP (Virtual Asset Service Providers): Dostawcy usług w zakresie wirtualnych aktywów. Podmioty świadczące usługi związane z wirtualnymi aktywami, np. giełdy kryptowalut. Podlegają regulacjom AML/CFT.
• GIIF (Generalny Inspektor Informacji Finansowej): Polski organ odpowiedzialny za zbieranie, analizę i przekazywanie informacji o podejrzanych transakcjach organom ścigania. Odgrywa kluczową rolę w polskim systemie AML/CFT.
• UKNF (Urząd Komisji Nadzoru Finansowego): Polski organ nadzoru nad rynkiem finansowym, w tym bankami, ubezpieczycielami i innymi instytucjami finansowymi. Nadzoruje zgodność nadzorowanych podmiotów z przepisami AML/CFT.
• NBP (Narodowy Bank Polski): Polski bank centralny. Pełni również funkcje nadzorcze w niektórych obszarach rynku finansowego i uczestniczy w systemie AML/CFT.
• SAR (Suspicious Activity Report): Zgłoszenie o podejrzanej transakcji. Informacja przekazywana przez instytucje obowiązane do GIIF w przypadku podejrzenia, że transakcja lub działalność klienta może być związana z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu.
• CDD (Customer Due Diligence): Należyta staranność wobec klienta. Proces identyfikacji i weryfikacji tożsamości klienta oraz zrozumienia charakteru jego działalności i celu relacji biznesowej.
• Value Transfer Providers: Dostawcy usług w zakresie przekazów pieniężnych. Podmioty zajmujące się transferem środków finansowych

Najczęściej zadawane pytania – Raport postępy polski w zakresie zwalczania prania pieniędzy według MONEYVAL 2024