Czym są klauzule abuzywne w umowach kredytowych konsumentów?

W dzisiejszym złożonym świecie finansów, umowy kredytowe stanowią nieodłączny element życia wielu konsumentów. Niestety, w gąszczu paragrafów i prawniczego żargonu, łatwo przeoczyć zapisy, które mogą okazać się wyjątkowo niekorzystne. Mowa o klauzulach abuzywnych, czyli niedozwolonych postanowieniach umownych, które naruszają interesy konsumenta. Klauzule te, sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumenta, stanowią poważne zagrożenie dla stabilności finansowej i poczucia bezpieczeństwa.

Zważywszy na fakt, że przedsiębiorca, zwłaszcza w sektorze finansowym, zazwyczaj zajmuje uprzywilejowaną pozycję względem konsumenta, wiedza na temat klauzul abuzywnych staje się kluczowa dla ochrony swoich praw. Szczególną uwagę należy zwrócić na umowy kredytowe indeksowane lub denominowane we frankach szwajcarskich, gdzie problem klauzul abuzywnych był szczególnie powszechny.

Co rozumiemy przez klauzule abuzywne?

Podstawę prawną definicji klauzul abuzywnych stanowi artykuł 385(1) Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z jego treścią, klauzule abuzywne to postanowienia umowy zawieranej pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, które nie zostały indywidualnie uzgodnione z konsumentem, a kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Sama definicja, choć wydaje się precyzyjna, może nastręczać trudności interpretacyjne. Kluczowe jest zrozumienie warunków, które muszą być spełnione łącznie, aby dany zapis mógł zostać uznany za klauzulę abuzywną:

• Brak indywidualnego uzgodnienia z konsumentem. Oznacza to, że konsument nie miał realnego wpływu na treść danego postanowienia. Za nieuzgodnione indywidualnie uznaje się te postanowienia, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu, w szczególności postanowienia przyjęte ze wzorca umownego.
• Kształtowanie praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Odwołanie do dobrych obyczajów stanowi odwołanie do ocen uzasadniających reguły moralne znajdujące swoje źródło w wartościach powszechnie akceptowanych i obiektywnie pojmowanych. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można uznać działania zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, wywołania błędnego przekonania u konsumenta, wykorzystania jego niewiedzy lub naiwności i inne działania odbiegające od przyjętych standardów postępowania.
• Rażące naruszenie interesów konsumenta. Klauzulę tę trzeba rozumieć szeroko, obejmując oprócz interesu ekonomicznego także kwestie związane z niewygodą organizacyjną, trudem, stratą czasu, nierzetelnością traktowania, wprowadzenia w błąd, naruszenia prywatności konsumenta. Rażące naruszenie interesów konsumenta ma miejsce wtedy, gdy zachodzi na jego niekorzyść nieuzasadniona dysproporcja praw i obowiązków stron umowy, powodująca w efekcie naruszenie przysługującego mu interesu ekonomicznego.

Warto pamiętać, że powyższe przesłanki muszą być spełnione łącznie, aby dany zapis mógł zostać uznany za abuzywny. Istnieje jednak wyjątek od tej zasady. Klauzule dotyczące głównych świadczeń stron, takie jak cena lub wynagrodzenie, nie podlegają ocenie pod kątem abuzywności, o ile zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Przykłady klauzul abuzywnych w umowach kredytowych

W praktyce, klauzule abuzywne mogą przybierać różne formy. W umowach kredytowych, szczególnie tych powiązanych z walutami obcymi, najczęściej spotykane są następujące przykłady:

• Klauzule waloryzacyjne w kredytach frankowych: Zapisy umożliwiające bankowi przeliczanie salda kredytu i rat według kursów walut obcych, często ustalanych jednostronnie przez bank.
• Niejasne zasady przeliczania walut: Brak precyzyjnych informacji o sposobie ustalania kursów walut, co pozwala bankowi na arbitralne kształtowanie wysokości rat.
• Przerzucanie ryzyka kursowego na konsumenta: Brak odpowiedniego poinformowania konsumenta o ryzyku związanym ze zmianami kursów walut, co skutkuje nieświadomym obciążeniem go konsekwencjami wahań kursowych.
• Zabieranie klientowi prawa do zerwania lub odstąpienia od umowy zgodnie z przepisami prawa.
• Ograniczenie odpowiedzialności przedsiębiorcy względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
• Możliwość jednostronnej zmiany oprocentowania: Zastrzeżenie dla banku prawa do zmiany oprocentowania kredytu w sposób jednostronny, bez podania obiektywnych przyczyn.
• Pobieranie opłat nie wynikających z umowy: Naliczanie przez bank opłat i prowizji, które nie zostały wyraźnie określone w umowie.
• Uzależnianie zawarcia, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie.
• Ograniczenie odpowiedzialności banku: Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności banku za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy.

Dodatkowo, wymienia się następujące przykłady klauzul abuzywnych:

• Uzależnienie możliwości rozwiązania umowy od zapłacenia kary.
• Wyłączenie odpowiedzialności firmy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy.
• Wyłączenie, bądź ograniczenie odpowiedzialności firmy za szkody na osobie.
• Zezwolenie na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody klienta.
• Uzależnienie zawarcia umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju.
• Uprawnienie przedsiębiorcy do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie.
• Pozbawienie wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia.

Gdzie szukać pomocy i informacji?

W celu identyfikacji klauzul abuzywnych, warto skorzystać z dostępnych rejestrów i baz danych prowadzonych przez instytucje państwowe i organizacje konsumenckie:

• Rejestr Klauzul Niedozwolonych UOKiK: Oficjalny rejestr prowadzony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zawierający listę klauzul uznanych za abuzywne.
• Mapa Klauzul Niedozwolonych Rzecznika Finansowego: Zbiór klauzul abuzywnych zidentyfikowanych w umowach kredytów hipotecznych, opracowany przez Rzecznika Finansowego.
• Wykaz Decyzji Prezesa UOKiK: Publikowane decyzje Prezesa UOKiK dotyczące uznania konkretnych klauzul za niedozwolone.

Konsekwencje stosowania klauzul abuzywnych

Zastosowanie klauzul abuzywnych w umowie kredytowej niesie za sobą poważne konsekwencje prawne:

• Klauzule abuzywne nie wiążą konsumenta: Konsument nie jest zobowiązany do przestrzegania zapisów uznanych za abuzywne.
• Możliwość unieważnienia umowy kredytowej: W przypadku, gdy klauzula abuzywna ma istotny wpływ na treść umowy, istnieje możliwość jej unieważnienia przez sąd.
• Sankcja kredytu darmowego: W przypadku kredytów konsumenckich, zastosowanie klauzul abuzywnych może skutkować sankcją kredytu darmowego, co oznacza, że konsument jest zobowiązany do zwrotu jedynie kapitału, bez odsetek i innych kosztów.
• Możliwość dochodzenia roszczeń od banku: Konsument ma prawo dochodzić roszczeń od banku z tytułu zastosowania klauzul abuzywnych, w tym zwrotu nadpłaconych kwot.

Jak uniknąć pułapki klauzul abuzywnych?

Aby uniknąć pułapki klauzul abuzywnych, należy podjąć następujące kroki:

• Dokładnie zapoznać się z treścią umowy przed jej podpisaniem. Szczególną uwagę należy zwrócić na regulaminy, ogólne warunki umów oraz wszelkie wzorce umów.
• Analizować wszystkie budzące wątpliwości postanowienia. Warto poszukać w Internecie, czy podobne zapisy umowne nie zostały już wcześniej wpisane do rejestru UOKiK.
• Korzystać z dostępnych rejestrów i baz danych klauzul abuzywnych, takich jak rejestr UOKiK oraz mapa klauzul niedozwolonych Rzecznika Finansowego. Rejestr UOKiK jest spisem sformułowań, które w sposób rażący i niezgodny z dobrymi obyczajami naruszają interesy i prawa konsumenta.
• W razie wątpliwości, skonsultować się z prawnikiem. Profesjonalna kancelaria prawna może przeanalizować umowę i zweryfikować, czy zawiera ona niedozwolone postanowienia.
• Zwracanie uwagi na niejasne zapisy: Należy unikać umów zawierających niejasne, niezrozumiałe lub napisane skomplikowanym językiem klauzule.
• Negocjacje z przedsiębiorcą: W miarę możliwości, należy negocjować z przedsiębiorcą warunki umowy, dążąc do zmiany niekorzystnych zapisów.
• Należy pamiętać, że klauzule abuzywne dotyczą wyłącznie umów zawieranych między przedsiębiorcami a konsumentami.
• W przypadku umów ubezpieczenia, zapoznać się z regulaminem zawierania umów drogą elektroniczną oraz OWU (Ogólne Warunki Ubezpieczenia).
• Być świadomym swoich praw i nie godzić się na mniej korzystne warunki umowy. W przypadku gdy umowa zawiera klauzule abuzywne, nie wiążą one konsumenta, co oznacza, że konsument zgodnie z prawem nie musi się do nich stosować.

Co zrobić w przypadku znalezienia klauzuli abuzywnej?

W przypadku znalezienia klauzuli abuzywnej, można podjąć następujące kroki:

• Nie stosować się do niej. Konsument nie jest związany klauzulą abuzywną i nie musi się do niej stosować, ponieważ takie klauzule są niedozwolone. Należy pisemnie zgłosić przedsiębiorcy fakt występowania klauzuli abuzywnej i zażądać jej zmiany lub usunięcia.
• Złożyć reklamację. Często znalezienie klauzuli abuzywnej uprawnia do złożenia skutecznej reklamacji i żądania zwrotu środków, jeśli klauzula powoduje zwiększone koszty wykonania umowy po stronie konsumenta.
• Skorzystanie z pomocy Rzecznika Konsumentów: Rzecznicy konsumentów udzielają bezpłatnej pomocy prawnej i reprezentują konsumentów w sporach z przedsiębiorcami.
• Zgłoszenie się do organizacji konsumenckiej: Organizacje konsumenckie oferują wsparcie prawne i pomoc w dochodzeniu roszczeń.
• Powiadomić Prezesa UOKiK. Konsument może powiadomić Prezesa UOKiK o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę niedozwolonego postanowienia wzorca umowy i zostać dopuszczonym do udziału w postępowaniu prowadzonym przez Urząd w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.
• Wystąpić z powództwem do sądu. W przypadku sporu z przedsiębiorcą, można wystąpić z powództwem w trybie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa wynikającego z kwestionowanego postanowienia umownego.
• Skonsultować się z prawnikiem. Warto zwrócić się do kancelarii prawnej, która specjalizuje się w tego typu sprawach. Prawnicy przeanalizują umowę i ustalą, czy zawiera ona niedozwolone postanowienia oraz czy istnieje szansa na pozytywne zakończenie sprawy sądowej.
• Domagać się sądowego unieważnienia całej umowy. W skrajnych przypadkach, jeśli leży to w interesie konsumenta, można domagać się sądowego unieważnienia całej umowy, co pozwala konsumentowi uwolnić się od nieuczciwego stosunku umownego.

Należy pamiętać, że sąd ocenia sytuację indywidualnie, a sam fakt wpisania klauzuli na listę UOKiK nie oznacza automatycznego unieważnienia umowy przez sąd.

Podsumowanie

Świadomość prawna to fundament ochrony interesów konsumenta. Dokładna analiza umów, weryfikacja zapisów w rejestrach klauzul abuzywnych oraz konsultacja z prawnikiem to kluczowe działania, które pozwalają uniknąć niekorzystnych postanowień umownych. W przypadku znalezienia klauzuli abuzywnej, nie należy zwlekać z podjęciem odpowiednich kroków prawnych. Dostępne narzędzia i instytucje wspierają konsumentów w walce o swoje prawa, umożliwiając skuteczne dochodzenie roszczeń i ochronę przed nieuczciwymi praktykami przedsiębiorców.

Glosariusz kluczowych terminów

• Klauzula abuzywna (postanowienie niedozwolone): Postanowienie umowy, które nie zostało indywidualnie uzgodnione z konsumentem i kształtuje jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
• Konsument: Osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 22(1) Kodeksu cywilnego).
• Przedsiębiorca: Osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
• Dobre obyczaje: Zespół zasad uczciwego postępowania w obrocie gospodarczym, uwzględniający słuszne interesy obu stron umowy.
• Rażące naruszenie interesów konsumenta: Działanie, które prowadzi do znacznej dysproporcji praw i obowiązków stron umowy na niekorzyść konsumenta, skutkujące dla niego poważnymi konsekwencjami ekonomicznymi lub prawnymi.
• UOKiK (Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów): Centralny organ administracji rządowej w Polsce, odpowiedzialny za ochronę konkurencji i konsumentów, m.in. poprzez kontrolę klauzul umownych i prowadzenie rejestru klauzul abuzywnych.
• Rejestr klauzul abuzywnych: Prowadzony przez UOKiK publiczny rejestr postanowień umownych, które zostały uznane za niedozwolone i naruszają interesy konsumentów.
• Sankcja kredytu darmowego: Sankcja przewidziana w ustawie o kredycie konsumenckim, polegająca na tym, że w przypadku naruszenia przez kredytodawcę określonych przepisów, konsument zwraca kredyt bez odsetek i innych kosztów.
• Transparentność: Zasada, zgodnie z którą warunki umowy powinny być sformułowane prostym i zrozumiałym językiem, aby konsument mógł w pełni zrozumieć swoje prawa i obowiązki.
• Indywidualne uzgodnienie: Sytuacja, w której konsument miał realny wpływ na treść postanowienia umownego, mógł je negocjować i modyfikować. Brak takiego wpływu oznacza, że postanowienie nie zostało indywidualnie uzgodnione.

Najczęściej zadawane pytania – Czym są klauzule abuzywne w umowach kredytowych konsumentów?